1. Με πολύ ενδιαφέρον διάβασα και μελέτησα στον έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο διάφορα κείμενα, στα οποία εκθέτουν απόψεις, γνώμες και θέσεις φίλοι της μουσικής και ειδήμονες στα μουσικά θέματα, αναφορικά με τις χρονολογίες εισόδου στην Κρήτη των παραδοσιακών μουσικών οργάνων και ιδιαίτερα της λύρας και του βιολιού.

2. Οι εντυπώσεις μου από τα κείμενα αυτά, δεν μου προκάλεσαν ιδιαίτερες ψυχικές καταστάσεις, όπως στενοχώρια, άγχος, πάθος. Κι αυτό, γιατί θεωρώ φυσικό για τα θέματα αυτά να υπάρχουν γνώμες και απόψεις, που προσωπικά τις σέβομαι κι ακόμη περισσότερο όταν πρόκειται για πληροφορίες που βασίζονται σε αποδειγμένες αποδείξεις

3. Είναι γνωστό, πως η σύγχρονη λύρα όπως την εννοούμε, δεν έχει καμιά σχέση με τη λύρα της αρχαίας Ελλάδας, ούτε αναφορικά με τη μορφή και τη συγκρότηση, ούτε με τον τρόπο παιξίματος. Το όνομά της το πήρε όχι από τη μορφολογική της υπόσταση ή τη μουσική της εικόνα, αλλά από τη θέση που είχε τοποθετηθεί να λειτουργεί, δηλαδή στις απαγγελίες των λυρικών ποιημάτων, κυρίως σε γιορταστικές δημόσιες συγκεντρώσεις και εκδηλώσεις.

4. Αναφορικά με την παρουσία των βασικών μουσικών οργάνων από τα οποία μεταγενέστερα προέκυψαν οι διάφοροι τύποι μουσικών εγχόρδων οργάνων, είναι γνωστό πως αυτή χρονολογείται από το έτος 710 μ.Χ. με την είσοδον και κατάκτηση της Ισπανίας από τους ΄Αραβες, που μετέφεραν από τη χώρα τους τα βασικά αυτά μουσικά όργανα.

Μετά το 1300 μ.Χ. παρουσιάζονται δείγματα ευρωπαϊκών μουσικών οργάνων, που βασίζονται σε ιδέες από τα αραβικά μουσικά όργανα (Βλ. Ανιχνεύοντας στους δρόμους της Μουσικής Παράδοσης-Ηλία Οικονομάκη).

5.Ένα θέμα που προβληματίζει, είναι ότι, ενώ και το βιολί και η λύρα έχουν την καταγωγή τους από αραβικά μουσικά όργανα ή οπωσδήποτε από όργανα εισαγωγής στην Ελλάδα, το βιολί πήρε όνομα από τη viola με λατινικό όνομα, που κι αυτό προέρχεται από το λατινικό vidula, άγνωστης ετυμολογίας το τελευταίο, η λύρα δε ελληνικό όνομα.

Προσωπικά πιστεύω, χωρίς να αποκλείω και άλλες εκδοχές, πως το όργανο αυτό πήρε τη γενική μορφή των γνωστών ελληνικών οργάνων της λύρας στο χώρο του Βυζαντίου, αλλά με αφετηρία από τα μουσικά όργανα που έφεραν οι ΄Αραβες, γι ΄αυτό δόθηκε από τότε η ονομασία αυτή στη λύρα. Οι ΄Αραβες, όπως θα δούμε στη συνέχεια, για τη λύρα είχαν διαφορετικό όνομα.

Η τεχνική αυτή στο Βυζάντιο πάνω στη λύρα, έδωσε δυο μορφές, την αχλαδόσχημη και τον τύπον της Ποντιακής λύρας.

6. Στην Κρήτη οι ΄Αραβες ήλθαν και παρέμεινα σαν κατακτητές από το 823 μέχρι το 961 μ.Χ. Δεν θεωρώ πως την περίοδο εκείνη είχε διαμορφωθεί η λύρα στην περίπου σημερινή μορφή της. Αν μάλιστα λάβουμε υπόψη μας, πως ο πρόγονος της λύρας, προέρχεται από την Κεντρική Ασία και ότι, όπως αποδεικνύεται από εικονογραφημένο έντυπο της περιοχής εκείνης, άρχισε να παίζεται με δοξάρι τον 9ον μ.χ. αιώνα.

Με βάση αυτό το συλλογισμό, δικαιολογείται η άποψη που θέλει τη λύρα να ξεκίνησε από το Βυζάντιο με πορεία προς Κρήτη, αφού πέρασε από αρκετά νησιά του Αγαίου, με πιθανότερη διαδρομή τελική από νησιά της Δωδεκανήσου με είσοδο στην περιοχή Σητείας της Κρήτης από Κάρπαθο και Κάσο. Αυτή θεωρείται η πιο πιθανή πύλη εισόδου της λύρας για την Ανατολική Κρήτη και ίσως και για όλη την Κρήτη.(Βλ. βιβλίο-2004: Ανιχνεύοντας στους δρόμους της Μουσικής Παράδοσης-σελ. 100 § 11.1 – 11.3).

Ωστόσο θεωρώ πολύ πιθανόν, το λαούτο, σε κάποια παρόμοια μορφή του με την σημερινή, να μεταφέρθηκε στην Κρήτη από τους ΄Αραβες (823-961 μ.Χ.).

Την άποψή μου αυτή τη στηρίζω, από το ένα μέρος στην παρουσία του στο ποίημα του Ερωτόκριτου με την ονομασία «λαγούτο» και με μουσική προχωρημένη πάνω σ’ αυτό και από την άλλη ότι οι ΄Αραβες παρέμειναν στην Κρήτη σχεδόν ένα και μισό αιώνα.

Την περίοδο εκείνη, τι μουσικά όργανα χρησιμοποιούσαν οι ΄Αραβες; Υιοθέτησαν τα τοπικά θιαμπόλια, τις μαντούρες ή τους Μινωϊκούς αυλούς;

Η άποψη αυτή δεν έχει ερείσματα. Ούτε θεωρείται σαν πιθανόν, οι Κρήτες να περιφρόνησαν τα αραβικά μουσικά όργανα, ανάμεσα στα οποία και το λαούτο που συγκεντρώνει την προσοχή μας. (Βλέπε ίδιο παραπάνω βιβλίο, σελίδα 93 § 4.2).

7. Εξ άλλου, μια μουσική που έχει τα στοιχεία της καντάδας με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά όπως θα τα ονομάζαμε και σήμερα: «….΄Ηταν η χέρα ζάχαρι, φωνή ΄χε σαν αηδόνι, κάθε καρδιά να του γρικά κλαίει και αναδακρυώνει ..) – Ερωτόκριτος στίχοι Α 389-394 , δεν μπορεί να έχει δημιουργηθεί και καλλιεργη- θεί πάνω στα πρόχειρα σκαφιδωμένα μονόξυλα, τις λύρες της εποχής (;), όταν και σήμερα η μουσική της καντάδας δεν αγγίζει τις χορδές της λύρας αλλά των μαντολίνων και των βιολιών.

Συνεπώς οι Ενετοί, στην περιοχή της Ανατολικής Κρήτης, βρήκαν το «λαγούτο». Πάνω δε σ’ αυτό προχώρησε, καλλιεργήθηκε και αναβαθμίστηκε η μουσική παράδοση του χώρου αυτού. Βέβαια, το λαγούτο με τη μορφή της εποχής εκείνης.

Ιστορικό του λαούτου: Το λαούτο, στην αραβική αλ ιούντ=ξύλο, είναι έγχορδον μουσικό όργανο που παίζεται με πλήκτρο, μεταφέρθηκε από τους ΄Αραβες, αρχικά στην Ισπανία και από εκεί βαθμιαία διαδόθηκε στη λοιπή Ευρώπη. Θεωρείται πρόγονος του «λαγούτου», με επικρατέστερη άποψη καταγωγής του από τη Μεσοποταμία.

Ο Αραβικός τύπος λαούτου παρουσιάζεται στην Ευρώπη τον 8ον μ.Χ. αιώνα.

Βαθμιαία εξαπλώνεται σ’ όλη την Ευρώπη και στον Ελληνικό χώρο (Βλέπε και ανωτέρω Ανιχνεύοντας…σελίδα 40 § 3.2).

Πάντοτε τα μουσικά όργανα την περίοδο εκείνη και μέχρι κάποιο χρόνο, ανάλογα με το όργανο, συνεχώς αναβαθμίζοντο, είτε στο ηχείο, είτε και στα λοιπά τμήματα και εξαρτήματά των, μέχρι να πετύχουν την κατασκευή του τελειότερου τύπου που θα κάλυπτε τις απαιτήσεις, τόσο στη βελτίωση του ήχου, όσο και στη χρήση και τις μουσικές δυνατότητές του.

8..Σ’ ό,τι αφορά το βιολί, αυτό εντάσσεται για την Κρήτη από πολλούς, την περίοδο της Ενετοκρατίας (;).

Καθοριστικό όριο για το χρόνο της εισόδου του βιολιού στην Κρήτη, είναι ο χρόνος που αυτό τελειοποιήθηκε. Ο χρόνος αυτός προσδιορίζεται στα μέσα του 17ου αιώνα, οπόταν είχε λάβει την τελική του μορφή.

Για το όργανο αυτό, έχομε τις παρακάτω γενικές πληροφορίες:

8.1 Κατά μια πηγή, ο χρόνος τελειοποίησής του συμπίπτει με εκείνον που ήδη έχομε αναφέρει. Ως προς την καταγωγή του θεωρείται αμφισβητούμενη.

Σαν βέβαιο θεωρείται πως το βιολί προέκυψε από μια σειρά σταδιακών εξελίξεων των οργάνων που αντιπροσώπευαν την οικογένεια της «αναγεννησιακής βιόλας» ή και άλλων οργάνων, όπως η «ριμπέκα».

Σημαντικά συνέβαλαν στην τελειοποίηση της μορφής και του ήχου του βιολιού ορισμένοι Λομβαρδοί κατασκευαστές εγχόρδων μουσικών οργάνων, όπως των Αμάτι, Γκουαρνέρι, Στραντιβάρι κ.άλ. από την Κρεμόνα της Ιταλίας. (Εγκ. Παγκόσμιας Μουσικής-Τόμος 1ος , σελ. 105).

9.Μαντολίνο: Γεννήθηκε στην Ιταλία τον 16ον αιώνα, σαν παράγωγο της μαντόλας (pandura) από την Ελληνική λέξη -Πανδούρα- (Εγκ.Παγκ. Μουσικής, τόμος 3ος, σελίδα 373-374).

10. Σπουδάζοντας συνεχώς την ιστορία και την πορεία των μουσικών οργάνων, συναντούμε στη διαδρομή αυτή ενδιαφέρουσες πληροφορίες και απόψεις, όταν στηρίζονται και ντοκουμεντάρονται.

΄Ετσι τη λύρα με τη μορφή που την εξετάζομε, τη θεωρούμε πάντοτε με δοξάρι.

Οι ΄Αραβες του Μεσαίωνα την ονόμαζαν Καμαντζά-ρουμ (ρουμ=Ρώμη).

Τη συναντούμε επίσης, εκτός από την Ελλάδα, στα Βαλκάνια και σε χώρες της Μέσης Ανατολής.

Αναφορικά με το ιστορικό της: Αρχικά, την προέλευση της λύρας την τοποθετούσαν στο χορδόφωνο όργανο «ραβάναστρο», με ηχείο, λαβή και δοξάρι, προερχόμενο από τη Ραβάνα της Κεϋλάνης, πριν 5000 χρόνια.

Κατά τις μεταγενέστερες απόψεις, η λύρα προέρχεται από την Κεντρική Ασία.

Η γνώμη αυτή στηρίζεται σε εικονογραφημένο έντυπο της περιοχής εκείνης, του 9ου μ.Χ. αιώνα, που παρουσιάζει τη λύρα με δοξάρι. ( Ανωτέρω βιβλίο:Ανιχνεύοντας στους δρόμους….σελ. 38-39 §§ 3.11 μέχρι 3.12).

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η τοιχογραφία του 17ου αιώνα στη Μονή του Γρηγορίου του Αγίου ΄Ορους, που παρουσιάζει την αχλαδόσχημη λύρα.

11.Με κατάπληξη, για πρώτη φορά πληροφορούμαι αυτές τις μέρες, από τα ίδια πάντα μέσα, πως το 1954 ή 1955, με «διαταγή» απαγορεύτηκε να παίζεται Κρητική Μουσική με βιολί στα Μαζικά Μέσα Ενημέρωσης.

΄Αραγε, το πολιτιστικό αυτό παράσημο ποιους τιμά;

Τι να σχολιάσει κανείς…..Προσωπικά, στην Ελληνική γλώσσα δεν βρίσκω τις κατάλληλες λέξεις για να ζωγραφίσω πρόσωπα, πράγματα και καταστάσεις. ΄Ετσι, προτιμώ να σιωπώ.

12.Να παραθέσουμε μερικές γνώμες ακόμη, σχετικά με την πρωτοπορία των μουσικών οργάνων προς την Κρήτη, ειδικά για τη λύρα και το βιολί.

12.1 Το βιολί ήλθε στην Κρήτη το 16ον αιώνα.

12.2 Εικονογραφία στην Ανατ. Κρήτη του 1260, παρουσιάζει βιολί με λαούτο σε θέση λειτουργίας.

12.3 Η λύρα έφθασε στην Κρήτη το 1723.

Η περίπτωση 12.1 δεν φαίνεται πιθανή. Είχε τελειοποιηθεί το βιολί τον 16ον αιώνα; (Σχετική η παραπάνω παράγραφος 8).

Για την περίπτωση 12.3 δεν παρουσιάζονται στοιχεία ώστε να υποστηριχθεί η άποψη.

Σε κάθε περίπτωση, η λύρα και το βιολί ήλθαν στην Κρήτη από διαφορετικούς δρόμους και χρόνους.

Δεν νομίζω πως έχει και τόση σημασία, αν το σχήμα της λύρας στο Βυζάντιο ή αλλού τελειοποιήθηκε προ ή μετά το βιολί.

Γι’ αυτά θα αναφερθώ στη συνέχεια.

13.Σύμφωνα με άλλες πληροφορίες,η λύρα στην Κρήτη άρχισε να χρησομοποιείται τον 17ον ή τον 18ον αιώνα και πάντως μετά την Τουρκική κατάκτηση. Οι λύρες που αναφέρονται στα κείμενα της Ενετοκρατίας, είναι «αναγεννησιακές-λύρες ντα μπράτσο» και δεν έχουν καμιά σχέση με τη σημερινή Κρητική λύρα.

Η άποψη αυτή θέλει συζήτηση, ιδίως το μετά την Τουρκική κατάκτηση.

14. Και μια άλλη αντίληψη γύρω από το θέμα αυτό:

Είναι λόγος να υπάρχει ο ανταγωνισμός για το ποιο όργανο πάτησε το πόδι του πρώτο στην Κρήτη ή η ποιοτική υπεροχή του ενός ή του άλλου μεταξύ βιολιού και λύρας ;

Προσωπικά απαντώ, πως είναι ωραία και η λύρα και το βιολί αλλά ωραία και η φωνή της Μάνας κι ας είναι βραχνή.

Στην Παράδοση, η Μάνα είναι το όργανο, η «φωνή» του, πάνω στο οποίο δημιουργήθηκε η μουσική. Τη «φωνή» αυτού του οργάνου αναγνωρίζει ο λαός και μ’ αυτή τη φωνή συγκινείται.

15.Να περάσουμε τώρα στην παράγραφο 1 της παρούσας, για να καταθέσουμε τις προσωπικές μας απόψεις :

15.1 Ο χρόνος άφιξης στην Κρήτη του ενός ή του άλλου οργάνου, δεν προσδιορίζει την πρωτοκαθεδρία του, γιατί μπορεί να προηγήθηκε σε χρόνο, αλλά αλλού βρήκε γόνιμο έδαφος και κάθισε και εγκαταστάθηκε, αλλού όμως πέρασε και έφυγε για πολλούς και διαφόρους λόγους υπαρκτούς.’Ισως άφησαν κάποιο εκπρόσωπο, αλλά μόνο για εκπροσώπηση.

Στην περίπτωση αυτή, βασικό είναι το ερώτημα: ΄Αφησε ίχνη μουσικής: Ποιας μουσικής : Συμμετείχε ή ακολούθησε την καντάδα του Ερωτόκριτου ; 15.2 Η μουσική της Ανατολικής Κρήτης, είναι πέραν των άλλων, για αναπτυγμένο δοξάρι. Η ίδια η μουσική, αποκλειστικά για την Ανατ. Κρήτη είναι αρμονική και έχει σαν βάση και την μονοφωνία σε ομοτονία και την πολυφωνία σε ετεροτονία. Δηλαδή τα τραγούδια στις καντάδες ιδίως, με διφωνία και τριφωνία πολλές φορές.

Η ασκομαντούρα που απαιτεί μεγάλο δοξάρι, καλλιεργήθηκε πάνω στο βιολί από τον Καλογερίδη. Το ύφος του τραγουδιού στην Ανατ. Κρήτη και γενικά ο τρόπος που παρουσιάζεται έχει ορισμένα βασικά χαρακτηριστικά, όπως η αποφυγή απότομων διακοπών στο τέλος κάθε περιόδου του στίχου.Ο ήχος παραμένει με βαθμιαία απόσβεση σε κορώνα, καθώς και στο τέλος κάθε στίχου. Αυτά και άλλα είναι στοιχεία της μουσικής παράδοσης της Ανατ. Κρήτης που προσδιορίζουν τα όργανα πάνω στα οποία δημιουργήθηκε. Είναι δε αυτά, το μαντολίνο, ίσως και μαντόλα πριν το μαντολίνο και το βιολί στη συνέχεια και πριν απ’όλα αυτά το «λαγούτο».

«΄Ηταν η χέρα ζάχαρι-φωνή ‘χε σαν αηδόνι…..-Ερωτόκριτος-». Αυτή είναι η αναμφισβήτητη πορεία και ταυτότητα των μουσικών οργάνων, πάνω στα οποία δημιουργήθηκε η Μουσική Παράδοση της Ανατ. Κρήτης.

15.3 Να μείνουμε στο δοξάρι.

Οι λύρες, σε όλη την Κρήτη, αρχικά και για πολλά χρόνια, παιζόταν με δοξάρι κυρτό, λίγο μακρύτερο της λύρας, με κυρτή χειρολαβή και τρίχες από ουρά συνήθως αλόγου και γερακοκούδουνα στη ράχη.

Αυτές οι λύρες υπάρχουν και σήμερα, στον αριθμό που υπάρχουν και με αυτές αποδίδεται και σήμερα η γνήσια μουσική παράδοση. Αυτή τη λύρα φυλάσσει στα σεντούκια του ο θρυλικός Λευκάρης με τον οποίον επικοινωνώ συχνά με αγάπη και πολύ θαυμασμό για την ιστορία του, καθώς και ο δεξιοτέχνης Νίκος Ρεμπελάκης στα Αχλάδια της Σητείας που την χρησιμοποιεί και σήμερα και θυμίζει με τη σφραγίδα της την Κρητική λύρα, που φέρει μαζί της τη μουσική Κρητική παράδοση στο χώρο το δικό της. Η λύρα αυτή με τα γερακοκούδουνα, συνεχίζει να είναι το σήμα κατατεθέν του παραδοσιακού μουσικού οργάνου για την περιοχή της Ανατ. Κρήτης.

Για τη λύρα της Δυτ. Κρήτης, σε κάποια περίοδο μεταξύ 1920-1930, με επιφύλαξη τοποθετούμαι στη χρονική αυτή περίοδο, αντικαταστάθηκε το δοξάρι της με το δοξάρι του βιολιού.

Π ρ ο σ ω π ι κ ή μου εκτίμηση:

15.3.1 Επικρατούσε η άποψη πως όσο η λύρα μοιάζει περισσότερο με το βιολί, τόσο η απόδοση καλύτερη.

Αυτή η αντίληψη επικράτησε για την αλλαγή του δοξαριού, αλλά και για την τοποθέτηση τέταρτης χορδής στη λύρα, που δεν ευδοκίμησε όμως. 15.3.2 Από το ένα μέρος οι κοντυλιές του Καλογερίδη στο βιολί την περίοδο εκείνη και από το άλλο, ενδεχομένως, η συνόδευση των ριζίτικων τραγουδιών και άλλων με τον ίδιο ρυθμό και ύφος με τη λύρα, επέβαλε την ανάγκη, για τη σωστή εκτέλεση, τη χρήση μεγαλύτερου σε μήκος δοξαριού, ώστε να έχει διάρκεια στην κίνηση χωρίς αλλαγή φοράς.

Τα ριζίτικα παλαιότερα, τα τραγουδούσαν χωρίς συνοδεία μουσικού οργάνου. Σήμερα συνηθίζεται να τα συνοδεύει μουσικό όργανο, λύρα ή λαούτο, ίσως όχι απαραίτητα.

Οι κοντυλιές του Καλογερίδη, ορισμένες, απαιτούν διάρκεια στην κίνηση του δοξαριού, χωρίς διακοπή για αλλαγή φοράς, όπως είναι εκείνες της ασκομαντούρας και άλλα γυρίσματα σε άλλες κλίμακες.

΄Ετσι υιοθετήθηκε οριστικά το δοξάρι του βιολιού για τη λύρα. . 16.Τέλος εδώ, θα καταθέσω την προσωπική μου άποψη για το δοξάρι της λύρας, με τη λιγοστή πείρα που διαθέτω για το όργανο αυτό, πάντα με επιφύλαξη:

Μπορεί το δοξάρι του βιολιού να διευκολύνει στην αντιμετώπιση των προβλημάτων που αναφέρθηκαν ή και άλλων, όμως ο ρυθμός της μουσικής που εκτελεί η λύρα, στις περιοχές που αυτή ‘εχει το λόγο στην τοπική παράδοση και το ύφος της εκτέλεσης, οι λυρίστικες δοξαριές, πετυχαίνονται καλύτερα με το κλασσικό δοξάρι της. Οι καλοί και έμπειροι λυράρηδες, πρέπει να έχουν πιο σωστή άποψη στο θέμα αυτό. Και τέλος :

Αν δουν κάποιο βράδυ στον ύπνο τους όνειρο δυο Κρητικοί γλεντζέδες της περιόδου 1960 και πριν, ο ένας από το Ρέθυμνο και ο άλλος από τη Σητεία, πως διασκέδαζαν και χόρευαν, ποιο όργανο θα έβλεπε ο καθένας στον ύπνο του πως έπαιζε στο χορό του : Αυτό που έβλεπε, αυτό είναι και το κυρίαρχο μουσικό όργανο της μουσικής παράδοσης της περιοχής του.

 

Κεντρική | Μόνιμα Κείμενα | Προσωρινά Κείμενα | Επίκαιρα | Μουσική Παράδοση | Σητειακές Κοντυλιές | Προσωπικές πληροφορίες